زمینه پژوهش:
سبك زندگي ، فعاليت هاي عادي و معمول روزانه است كه افراد آن ها را در زندگي خود به طور قابل قبول پذيرفته اند، به طوري كه اين فعاليت ها روي سلامت افراد تأثيرمي گذارند(1). فرد با انتخاب سبك زندگي براي حفظ و ارتقاي سلامتي خود و پيشگيري از بيماري ها، اقدامات و فعاليت هايي را از قبيل رعايت رژيم غذايي مناسب، خواب و فعاليت، ورزش، كنترل وزن بدن، عدم مصرف سيگار و الكل و ايمن سازي در مقابل بيماري ها انجام مي¬دهد(2). به خوبی روشن است که سبک زندگی افراد بر سلامت شان تأثیر می¬گذارد(3). سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت ، عامل تعیین کننده مهمی برای وضعیت سلامتی می¬باشد(4). رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت و سبک زندگی سالم، راهبرد های اصلی برای تسهیل و حفظ سلامت می¬باشد. این موضوع در اهداف “برنامه بهداشت برای همه” سازمان جهانی بهداشت تأکید شده است. بسیاری ازمشکلات بهداشتی مانند چاقی، بیماری های قلب و عروق، انواع سرطان ها و اعتیاد که امروزه در اغلب کشورها به خصوص در کشورهای توسعه یافته به چشم می¬خورد با دگرگونی های سبک زندگی افراد آن جوامع ارتباط دارد(5). به ويژه بيماري هاي غير واگير که رابطه تنگاتنگي با سبك زندگي دارند(2).
ارتقای سلامت، علم و هنر تغییر سبک زندگی به منظور رسیدن به کمال مطلوب است و شامل رفتارهایی است که طی آن، فرد به تغذیه مناسب، ورزش منظم، اجتناب از رفتارهای مخرب و مواد مخدر، محافظت در برابر حوادث، تشخیص به موقع نشانه های بیماری در بعد جسمی،کنترل عواطف و احساسات و افکار و کنار آمدن با استرس و مشکلات در بعد روحی و روانی، استقلال و سازگاری و اصلاح روابط بین فردی در بعد اجتماعی می¬پردازد(6). و علت بسیاری از بیماری های مزمن، سبک زندگی و رفتارهای انسان است و انجام رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت یکی از مهم ترین راه هایی است که افراد می¬توانند سلامتی خود را حفظ نمایند(7). شش جزء مهم سبک زندگي ارتقاء دهنده سلامتي شامل مسئوليت پذیری سلامتي ، فعاليت جسمانی ، عادات تغذيه ای ، مديريت استرس ، رشد معنوي و روابط بين فردي است(8).
مسئولیت پذیری سلامتی یکی از حیطه های رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت می¬باشد که در طی آن افراد به سلامت و ارتقای آگاهی های بهداشتی خودشان توجه می¬کنند(9). پکر و همکاران و وی و همکاران نشان دادند که کمترین نمره سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت به حیطه مسئولیت پذیری سلامتی مربوط می¬شد(4, 10).
فعاليت جسماني منظم نقش اساسی در پیشگیری و کنترل بیماری ها و ارتقاء سلامت در افراد و گروه ها دارد(11). انجام فعالیت جسمانی منظم در جوانان نقش مهمی درپیشگیری از چاقی، بهبود عملکرد قلب و عروق و پوکی استخوان دارد(12). بی تحرکی یکی از عوامل خطر مهم برای شیوع بیماری های غیر واگیر در جهان می¬باشد. به طوری که سالیانه حدود دو میلیون مرگ به علت عدم فعالیت جسمانی در جهان رخ می¬دهد(13). فعاليت جسمانی منظم موجب كاهش خطر مرگ زودرس، مرگ ناشي از بيماري هاي قلبي، ابتلا به فشار خون بالا، ديابت نوع 2، ابتلا به سرطان كولون، سرطان سينه و كاهش افسردگي و اضطراب، كنترل وزن بدن، ساخت و حفظ استخوان ها، عضلات و مفاصل سالم، بستري شدن كمتر در بيمارستان و كاهش نياز به ويزيت پزشك و دارو مي¬شود(11). مطالعه¬ی احمد نیا و همکاران نشان داد 2/19 درصد از دانشجويان پرستاری و مامایی فعاليت فيزيكي مطلوب داشتند كه نوع فعاليت فيزيكي در اكثر آنان پياده روي بود(14). مطالعه¬ی رجالی و همکاران نیز نشان داد که 6/48 درصد از دانشجویان رشته های پزشکی و بهداشت از نظر فعالیت جسمانی متوسط، فعال و 4/51 در صد غیرفعال بودند. همچنین از نظر فعالیت جسمانی شدید 6/32 درصد فعال و 4/76 درصد غیر فعال بودند(15). محمدی زیدی و همکاران فعالیت جسمانی دانشجویان علوم پزشکی شرکت کننده در پژوهش خود را ناکافی گزارش دادند(16). سطوح فعالیت فیزیکی در فاصله نوجوانی تا بزرگسالی به شدت افت پیدا می¬کند، بنابراین توجه ویژه به وضعیت تحرک در جوانان اهمیت ویژه ای دارد(17).
تغذيه سالم نیز جزئي از رفتارهاي ارتقاء دهنده سلامت مي¬باشد و به عنوان یکی از جنبه های سبک زندگی سالم مورد تأکید قرار گرفته است. دوران دانشجویی از جمله دوره هایی است که عادات و رفتارهای فردی در آن دستخوش تغییرات می-شوند(18). دانشجویان معمولاً عادات غذایی نادرست دارند(19). الگوي غذايي نادرست در سال هاي جواني يكي از عوامل زمينه ساز براي شروع بيماري هاي مزمن دوران ميانسالي مي¬باشد و موجب افزايش تدريجي وزن جوانان مي¬گردد كه پيامد آن چاقي و اضافه وزن در دوران ميانسالي مي¬باشد(20). چاقی با بیماری های مزمن مرتبط است(21). اين بيماری ها به علت بالا بودن هزينه هاي بهداشتي، بار اقتصادي سنگيني بر كشورها وارد مي¬سازند(18). بررسی رژیم غذایی دانشجویان و عادات غذایی آنان برای سلامتی زمان تحصیل و پس از آن اهمیت فراوانی دارد. بنابراین ضروری است که کلیه گروه های سنی بویژه دانشجویان برای پیشگیری از بیماری های مزمن در سال های بعد، از نظر برنامه غذایی مورد توجه قرار گیرند. بررسی رژیم غذایی دانشجویان دانشگاه های مختلف در ایران عادات نامناسب غذایی دانشجویان را نشان می¬دهد(22). که بیانگر مشکل جدی در قشر دانشجویی است.
مطالعه‌ی عابدی و همکاران نشان داد که 3/29 درصد دانشجویان دختر دانشگاه علوم پزشکی مازندران دارای اضافه وزن و 9/6 درصد چاق بودند(23). مطالعه‌ی قلی پور و تبریزی نیز نشان داد که 29/19 درصد دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف دارای اضافه وزن و چاقی بودند(24). فیضی و همکاران ، میزان شیوع چاقی را در دانشجویان دختر علوم پزشکی اردبیل را 14 درصد گزارش نمودند(25). مطالعه‌ی سیرا و پاولاک نیز نشان دادند که 2/15 درصد دانشجویان، لاغر، 3/21 درصد دارای اضافه وزن و 8/10 درصد چاق بودند(26).مطالعه¬ی احمد نیا و همکاران نشان داد که 8/56 درصد از دانشجويان پرستاری و مامایی در زمينه تغذيه داراي سبك زندگي نامطلوب بودند(14). مطالعه¬ی سالم و همکاران هم نشان داد که 7/10 درصد از دانشجویان علوم پزشکی اضافه وزن، 4/1 درصد چاقی و 13 درصد کم وزنی و سوء تغذیه داشتند(27). مطالعه طلایی و همکاران نیز نشان داد که 15 درصد دانشجویان رشته پزشکی دارای اضافه وزن و 4 درصد دارای چاقی درجه یک بودند(20). ایرازوستا و همکاران نشان دادند که 3/19 درصد از دانشجویان، اضافه وزن داشتند و 4 درصد چاق بودند(28). مطالعه کورداکیس و همکاران نیز نشان داد که 5/40 درصد از دانشجویان پزشکی دارای اضافه وزن و 4/7 درصد چاق بودند(21).
استرس نیز یکی از علل عمده بسیاری از اختلالات روانی، بیماری های قلبی، سرطان، ناراحتی های گوارشی و پوستی، به شمار می¬آید(29). که مي¬تواند منجر به بروز بيماري هاي جسمي و رواني (اضطراب و افسردگی)، اختلال در عملكرد و قدرت سازگاري و در نهايت پايين آمدن كيفيت زندگي دانشجويان گردد(30). همچنین می¬تواند تأثیر منفی بر یادگیری، رفتارهای خود مراقبتی و بهداشت روان این افراد داشته باشد. از این رو، کاهش دادن استرس و آموزش مهارت های سازگاری باید در اولویت باشد(31). دانشجویان سطح متوسطی از مدیریت استرس را داشتند. 6/51 درصد دانشجویان از افسردگی، 5/39 درصد از اضطراب و 7/71 درصد از استرس رنج می¬برند. و 52 درصد از دانشجویان دارای استرس غیرطبیعی بودند(30, 32, 33). در دوران دانشجویی، مشکلات مربوط به مرحله انتقال از نوجوانی به جوانی، آشنا نبودن با محیط دانشگاه، دوري و جدایی از خانواده، عدم علاقه به رشته¬ی تحصیلی، ناسازگاري با سایر افراد در محیط زندگی، کافی نبودن امکانات رفاهی و اقتصادي و مشکلاتی نظیر این ها از جمله شرایطی هستند که می¬توانند سبب ایجاد استرس و به خطر افتادن سلامت روانی دانشجویان گردند(34). لذا توجه به آن و پيامدهايش و نيز اتخاذ راهكارهاي مناسب براي رهايي از آن از اهميت خاصی برخوردار است.
رشد معنوی یکی دیگر از ابعاد ارتقاء سلامت می¬باشد که بر توسعه منابع درونی تمرکز دارد و از طریق خود شکوفایی محقق می¬گردد(35). مطالعات نشان دادند که بالاترین نمره سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت به حیطه رشد معنوی مربوط بوده است(2, 10, 36).
روابط بین فردی نیز یکی از ابعاد اصلی برنامه ی مهارت های زندگی سازمان بهداشت جهانی می¬باشد که به منظور پیشگیری و افزایش بهداشت روانی افراد جامعه تدوین شده است(37). مطالعه‌ی وی و همکاران نشان داد که دانشجویان در حیطه ی روابط بین فردی از مهارت و توانایی بیشتری برخوردار بودند(4).
مطالعه سازمان جهاني بهداشت بر رفتارهاي سلامتي 35 كشور جهان نشان داد كه نزديك به 60 درصد كيفيت زندگي و سلامتي افراد به سبك زندگي و رفتار شخصي آن ها بستگی دارد(38). ٥٣ درصد از علل مرگ مربوط به سبك زندگي و رفتارهاي غيربهداشتي هستند(39).
رفتارهاي ارتقاء دهنده سلامت از بروز بيماري ها کاسته و سبب کاهش ميزان مرگ و میر مي¬شود(38). از این رو، حرف بهداشتي كه پيش از آن بر درمان بيماري تمركز مي¬كردند، اكنون توجه خود را بر پيشگيري و تأمين سلامت از طريق بهبود سبك زندگي و حذف عواملي كه به نوعي تأثير منفي بر سطح سلامت انسان دارد، معطوف کرده اند(2).
از آنجایی که، نوجوانان و جوانان از گروه های در معرض خطر جامعه به شمار می¬روند و رفتارهای پرخطر با شکل گیری عادت ها اغلب در این دوره سنی شروع شده و تداوم می¬یابد. رفتارهای درست آن ها قابل تقویت و رفتارهای نادرست شان قابل پیشگیری است(40). بسیاری از جوانان در معرض طیف وسیعی از عادت های ناسالم مانند تغذیه نامناسب، بی تحرکی، استراحت ناکافی و رفتارهای پرخطر مثل استعمال ذخانیات و سوء مصرف مواد قرار دارند که به پیامد های نامطلوب بهداشتی منجر می-شود(41). دانشجویان در یک دوره انتقالی پویا از رشد و تکامل قرار دارند که پلی بین دوره نوجوانی و دوره جوانی است(42). این دوره زمان مناسبی برای ایجاد رفتارهای سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامتی می¬باشد(3). و با تغییرات بسیار سریعی در جسم، روان و ارتباطات اجتماعی آنان همراه است(41). میل به انجام رفتارهای خطرزا مانند سیگار کشیدن، بی تحرکی، وعده های غذایی نامنظم و عدم مسئولیت پذیری سلامتی، در جمعیت دانشجویی بیشتر مشاهده می¬شود(42). در این دوره از تکامل جسمی، روانی و جنسی، جوانان به تدریج مسئولیت سلامتی خودشان را بر عهده می¬گیرند. رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت و بهزیستی روانی اجتماعی شان نه تنها بر وضعیت سلامتی فعلی، بلکه بر پیامدهای بهداشتی در درازمدت هم تأثیر دارد. بسیاری از عواملی که در رفتارهای مخاطره آمیز بزرگسالان دخالت دارند را می¬توان در مراحل اولیه پیشگیری نمود. بنابراین ارتقاء رفتارهای بهداشتی جوانان ضروری به نظر می¬رسد(41).
مطالعه¬ی فرمانبر نشان داد که رفتارهای بهداشتی دانشجویان پرستاری نامطلوب بود(43). شبان و همکاران، رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت دانشجویان سال چهارم دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشگاه تهران را مطلوب گزارش کردند(40). در مطالعه¬ی وانگ سطح پایینی از سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامتی دانشجویان رشته های گروه پزشکی و غیر پزشکی گزارش شد(38). در مطالعه¬ی مطلق و همکاران دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی یزد سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامتی مطلوبی داشتند(36). مطالعه پکر و همکاران سطح متوسطی از سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامتی دانشجویان دندانپزشکی را گزارش کرد(10). مطالعه ی سنجام و سینگ نشان داد که دانشجویان از رفتارهای ارتقاء دهنده سلامتی خوبی برخوردار بودند(44). حسینی و همکاران ، رضایی آدریانی سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت دانشجویان را نامطلوب برشمردند(8, 45). مطالعه شبان و همکاران نشان داد که نمره کسب شده در رفتارهای ارتقای سلامت در هر دو گروه دانشجویان پزشکی و غیر پزشکی در یک سطح بود(40). مطالعه شریور و اسکات- استیلز نشان داد که دانشجویان پرستاری در مقایسه با دانشجویان غیر پرستاری در رفتارهای بهداشتی، نمره بیشتری کسب کردند(45). مطالعه ماهری و همکاران نیز نشان داد که وضعیت سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت در خوابگاه های دانشگاه علوم پزشکی تهران در سطح متوسطی قرار داشت(46). مطالعه بابانژاد و همکاران نشان داد که سطح سبک زندگی بیش از نیمی از دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی ایلام در سطح متوسط و کمتر از ده درصد در سطح ضعیف قرار داشت(47). مطالعه بابانژاد و همکاران نشان داد که سبک زندگی اکثر دانشجویان رشته بهداشت دانشگاه شهید بهشتی تهران در سطح متوسطی بود(48).
امروزه جوانان و دانشجويان به دليل نقش مهمي كه در اداره آينده كشور به عهده دارند، يكي از قشرهاي مهم جامعه به حساب مي¬آيند. اهميت اين نقش در اين است كه دانشجويان نه تنها بخش اصلی متخصصان زمينه هاي گوناگون علمي، فني و هنري هر كشوري را تشكيل مي¬دهند، بلكه اين گروه، مديران اصلي در اداره آينده كشور و رهبر ساير اقشار جامعه در هدايت به سمت كمال و اهداف كشور مي¬باشند(49). بنا به گفته معاون ساماندهی امور جوانان کشور، جمعیت جوان کشور بر اساس سرشماری سال 1390، بالغ بر 23 میلیون نفر (35 درصد) عنوان شد(50). از سوي ديگر بخشي از دانشجويان در آينده، عهده دار آموزش و پرورش نسل هاي بعد از خود خواهند بود و از اين طريق به طور غير مستقيم در كمال نسل هاي بعدي جامعه نيز دخالت دارند(30). دانشجويان بخش بزرگی از جمعيت جوان كشور را تشكيل مي¬دهند. و بر اساس گفته¬ی مشاور وزیر علوم، جمعیت دانشجویی کشور، 5/4 میلیون نفر است(51). شرايط سني و موقعيت اجتماعي دانشجویان به عنوان قشر تحصيل كرده جامعه مي¬تواند آن ها را به عنوان الگو براي سايرين قرار دهد. چرا که انتخاب هر نوع سبك زندگي به وسيله آن ها، نه تنها در زندگي شخصي خود آن ها اثرگذار است، بلكه بر رفتارها و سبك زندگي ساير اقشار نيز تأثير مي¬گذارد. و با توجه به این که دانشجویان در موقعیت های مختلف در تماس با خانواده، جامعه و مردم هستند، می¬توانند بیاموزند و آموخته های خود را به دیگران منتقل کنند. محیط های آموزشی که بیشترین گروه هدف (نوجوانان و جوانان) را در خود جای داده است به عنوان مهمترین محل اجرای مداخلات ارتقای سلامت می¬باشند و از طرفی دانشگاه ها محل مناسبی برای سنجیدن اثر بخشی برنامه های آموزش سلامت محسوب شده و قبل از تشدید مشکلات سلامتی در گروه سنی نوجوانان و جوانان، ابزارهایی برای پیشگیری از آن ها می¬توان یافت و به طور عملی و کاربردی سلامت این گروه را مدیریت نمود. بدون شک دانشجویان علوم پزشکی با همان میزان اطلاعات، آگاهی ها و مهارت هایی که در دوران دانشجویی و تحصیل کسب می¬کنند، واحد های مختلف بهداشت و درمان به عنوان پرسنل، حضور خواهند یافت و انتظار می¬رود این آموخته ها در رفتار و عملکرد آن ها تجلی پیدا کند.
در حالی که دانشجویان غیر علوم پزشکی، واحد های بهداشتی را در برنامه آموزشی خود نداشته و معمولاً مسایل مرتبط با سلامتی را از طریق مطالعات شخصی، رسانه های ارتباط جمعی یا غیره بدست می¬آورند، بنابراین ممکن است اشراف چندانی به مسایل بهداشتی و سبک صحیح زندگی پیدا نکنند. هر چند که تحقیقات نشان داده است که با وجود برخورداری دانشجویان علوم پزشکی از مبانی علمی و نظری کافی، در عمل از کارایی لازم برخوردار نبوده اند(52).
مطالعات گوناگون، تفاوت هایی را بین سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت در دانشجویان گروه پزشکی و غیر پزشکی نشان داده اند. شبان و همکاران (1386) در مطالعه خود بر روی دانشجویان سال چهارم دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشگاه تهران نشان دادند که رفتارهای ارتقای سلامت هر دو گروه در یک سطح بوده و اختلاف آماری معنی داری بین دو گروه مشاهده نکردند(40). درحالیکه مطالعه کان و همکاران (2008) بر روی دانشجویان پرستاری و غیر پرستاری نشان داد که دانشجویان پرستاری در مقایسه با دانشجویان غیر پرستاری از سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت بیشتری برخوردار بودند(3). مطالعه منصوریان و همکاران (1388) نشان داد که سبک زندگی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی بهتر از دانشجویان دانشگاه های غیر علوم پزشکی بود و در مجموع بیش از نیمی از دانشجویان دارای سبک زندگی ضعیف و متوسط بودند(53).
از طرفی برخورداری از سبک زندگی سالم و بهداشتی در بین دانشجویان می¬تواند بر سلامت فردی آن ها و افزایش احساس مسئولیت در مقابل مددجویان و در نتیجه ایفاء هر چه بیشتر رسالتی که در قبال جامعه به عهده دارند، نقش مهمی داشته باشد. لذا با توجه به هزینه های بالای مراقبت های درمانی و لزوم تغییر رویکرد درمانی به رویکرد پیشگیری از بیماری، به عنوان یک پرستار بهداشت جامعه انجام چنین پژوهشی را در استان گیلان ضروری دانسته تا از نتایج آن بتوان راهکارهای مناسبی را جهت افزایش سلامت و بهره وری و پیشگیری از رفتارهای غیر بهداشتی و ناسالم در جوانان طراحی نمود.