فصل اول
کلّیات تحقیق
مقدمه :
در جهانی که به سرعت در حال افزایش شهرنشینی است نقش شهرها به عنوان ابزار رشد اقتصادی از اهمیت بیشتری برخوردار است. اين مسئله دركشورهاي كمتر توسعه يافته كه با افزايش بي سابقه نرخ شهر نشيني روبرو هستند ضرورت به كارگيري تصميمات آگاهانه و اتخاذ رويكرد هاي نوين در برنامه ريزي توسعه شهري را اجتناب ناپذير نموده است. راهبرد توسعه شهری ابزاری است که مي تواند به شهرها در استفاده¬ از فرصت های شهرنشینی کمک كند و شهر را قادر سازد تا با توسعه نهادهاي برنامه ريزي فرصت های بیشتري را خلق كنند. راهبرد توسعه شهری به عنوان فرایندی جهت گیری شده، توسعه یافته و حمایت شده از طریق مشارکت به منظور ارتقای رشد برابر در شهرها و مناطق پیرامونشان در راستاي بهبود کیفیت زندگی تمامی شهروندان تعریف می شود. بنابراين داشتن نگاه راهبردی در خصوص سرمایه¬گذاری و رشد به منظور بهره گيري از فرصت ها برای شهرها امری حياتي است. راهبر توسعه شهری تا کنون با مشارکت نهادهای رسمی محلی و ملی در برخی از شهرهای کشورهایی نظیر برزیل، ماداگاسکار، موریتانی، آفریقای جنوبی، نیجریه، رواندا، مراکش، و... تدوین و به اجرا در آمده، توانسته موفقعيت هاي عمده اي را در زمينه كاهش فقر، بالابردن كيفيت زيست و ارتقاء مديريت شهري كسب نمايد. در كشور ما نيز كه با رشد بي رويه جمعيت شهري روبرو است استفاده از ديدگاههاي حاكم بر طرح هاي جامع در نظام توسعه شهري نتوانسته مسائل و مشكلات شهرها را به درستي رفع و رجوع نمايد. بنابراين استفاده از راهبرد توسعه شهري در نظام بر نامه ريزي كشور مي تواند بسياري از مسائل و مشكلات پيش روي جامعه شهر نشين كشور را حل نموده و فرصت هاي بيشتري را در زمينه بهره گيري از رشد و توسعه شهري فراهم آورد.
در اين پژوهش با شناخت تحولات عمده تاثير گذار در روند شهر نشيني جهان و ايران و سير تحول برنامه ريزي در اين كشورها سعي گرديده، ضرورت به كارگيري رويكرد راهبرد توسعه شهري را به منظور بهبود كيفيت زيست شهري، افزايش مشاركت شهروندان و استفاده از طرح هاي با انعطاف پذيري بالادر نظام برنامه ريزي شهري كشور تبيين گردد.
1-1-¬ دیدگاه پیشنهادی
تغییر و تحول در محیط شهری امری اجتناب ناپذیر است، عوامل و نیروهای متعددی شامل نیروهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، فناوری و زیست محیطی در فرآیند و شدت این تحولات اثر گذار هستند این عوامل (طبیعی یا مصنوعی، فردی یا اجتماعی، برنامه ریزی شده یا برنامه ریزی نشده) شکل، اندازه، ساختار و سازمان فضایی شهرها را تحت تاثیر قرار می دهند.
شدت تغییرات در محیط های شهری کشورهای در حال توسعه بیش از کشورهای توسعه یافته است این تغييرات به همراه افزایش نرخ رشد شهری چالش های بسیاری را در مسائل شهری سبب شده است که خود منجر به طرح سوالات زیر شود، ساکنین جدید در کجا زندگی خواهند کرد؟ از چه اراضی استفاده خواهد شد؟ چه کسی مسئول حفاظت از آنهاست؟ اختلافات و منازعات آنها چگونه رفع و رجوع می شود؟ رویارویی با چنین چالش هایی ضرورت برنامه ریزی برای تصمیمات آگاهانه را در آینده اجتناب ناپذیر نموده است، با این وجود اتخاذ تصمیمات به شیوه " تصمیم گیری راهبردی" در قلمرو مدیریت شهری کشورهای در حال توسعه که بسیاری از شهرهای آن با نرخ بی سابقه ای در حال رشد هستند رویه متداولی نمی باشد به منظور ایجاد فرآیند تصمیم سازی مشارکتی در کشورهای در حال توسعه و به منظور کاستن از سطح فقر شهری سازمان ائتلاف شهرها تدوین "راهبرد توسعه شهر " را به عنوان ابزاری موثر ترویج می نماید. فرآیند CDS به لحاظ دستاوردهای مهمی که می تواند از نظر اصلاح نظام مدیریت شهری، پاسخگو نمودن نهادها و شفاف سازی فرآیندها به بار آورد مورد استقبال جهاني واقع گردیده است. این سند رابطه بسیار نزدیکی با مساله فقر زدایی و ارتقاء کیفیت زندگی اقشار فقیر در کشورهای در حال توسعه و جوامع در حال شهر نشین شدن دارد. نکته ویژه ای که در CDS مورد تاکید قرار گرفته توجه به مرحله اجرا و نه تدوین سند به عنوان هدف غایی بوده است. سند راهبرد توسعه شهری برای رشد منطبق با عدالت اجتماعی شهرها از طریق همکاری و مشارکت گسترده جامعه در جهت ارتقای کیفیت زندگی کلیه شهروندان به ویژه اقشار فقیر تهیه می شود و هدف اصلی آن تامین توسعه پایدار از طریق ایجاد ظرفیت های اجتماعی برای مشارکت همگانی است.
سند راهبر توسعه شهری تا کنون با مشارکت نهادهای رسمی محلی و ملی در برخی از شهرهای کشورهایی نظیر برزیل، ماداگاسکار، موریتانی، آفریقای جنوبی، نیجریه، رواندا، مراکش، بنگلادش، چین، هند، اندونزی، نپال، پاکستان، فیلیپین، ویتنام، یمن، کنیا، اتیوپی، مصر، بلغارستان و... تدوین و به اجرا در آمده است .
از جمله شهرهایی که تا کنون سند CDS در آن به اجرا در آمده شهر ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی را می توان نام برد. سند CDS در این شهر با موافقت سازمان تجارت جهانی با طرح های توسعه شهری شهر ژوهانسبورگ که در قالب طرح های igoli اجرا می شد انطباق داده شد و سند CDS تدوین گردید . هر چند طرح igoli دارای ایده های نو بود و لی با این حال دارای ایرادهای زیادی مانند عدم مشاوره کافی، مشارکت کم، حساسیت پايين نسبت به کارگران و مصرف کنندگان و عدم شفافیت در پاسخگویی به نيازهاي شهروندان بود. البته عمده این ایراد ها با تطبیق CDS برطرف شد.
فرآیند تهیه "راهبرد توسعه شهری"( (CDS برای کشورهای در حال توسعه از جمله ایران که آشنایی کمتری با نظام های تصمیم سازی، تصمیم گیری واجرایی راهبردی دارند امر نسبتاً جدیدی است. تمرکز فرآیند مذکور بر "اجرا " (و نه فقط تدوین سند) و اتکاء راهبرد بر یک چشم انداز سازی مشارکتی از ویژگی های عمده ای است که معمولا در نظامات سنتی برنامه ریزی جوامعی مانند ایران سابقه چندانی ندارد. از این رو، استفاده و بومی سازی ابزارهای مدرن برنامه ریزی و مدیریت شهری می تواندگام مثبتی در جهت اصلاح امور شهرهای ایران باشد. اما نکته ای که در اینجا باید مورد توجه قرار گیرد این است که ورود سند جدیدی به خانواده اسناد رسمی برنامه ریزی کشور به لحاظ ایجاد هماهنگی محتوایی، سلسله مراتبی و مشروعیت قانونی مستلزم بستر سازی مناسب است. به بیان دیگر ارتباط بين سند مذبور و اسناد رسمی برنامه ريزي شهري كشور نظیر "طرح جامع شهر " و تعاملی که با یکدیگر خواهند داشت باید روشن گرد.
در قالب مساله فوق پژوهش حاضر سعی دارد در ابتدا با شناخت درست از فرآیند تهیه و اجرای سند راهبرد توسعه شهری (CDS) و بررسی شهرهایی که تا کنون این سند در آنها تدوین و به اجرا درآمده میزان سازگاری این سند را با نظام برنامه ریزی شهری كشور مورد بررسی قرار دهد.
در این راستا شهر سنندج با توجه به موقعیت و پتانسیل های خاص خود به منظور بررسی میزان انطباق پذیری رویکرد مذکور به عنوان مطالعه موردی انتخاب شده است. طرح های توسعه شهر سنندج تا کنون مبتنی برطرح های جامع و تفصیلی بوده است این طرح ها با توجه به ویژگی های خاص خود نتوانسته اند راهبرد درستی را برای توسعه شهر سنندج ارائه دهند این امر باعث شکل گیری و گسترش سکونتگاه های غیررسمی متعددی در داخل و اطراف شهر شده است. بنابراین در این پژوهش ابتدا طرح های جامع و تفصیلی شهر سنندج مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است، در ادامه سعی می گردد سند استراتژی توسعه شهر سنندج تهیه و تدوین گردد.