عملکردهای گوناگون کاروانسراها در گذشته باعث گردیده نامهای متفاوتی برای این گونه بناها در فرهنگ لغات جای گیرد : کاربات، رباط، ساباط و خان و در واقع عملکرد و وظایف مشابهی مانند کاروانسراها داشتند، ولی از جهت یادگیری معماری متفاوت بودند.نیاز انسان به سرپناه و مأمن حاضر از روزگار باستان مورد توجه بوده است در ایران زمین از گذشته بسیار دور ، آثار و مظاهری از این گونه پناهگاه ها و استراحتگاه های بین راه دیده می شوند که بسیاری از آنها را می توان از نظر شیوه ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنری عصرخود به حساب آورد در دوران اسلامی ایجاد این گونه بناها با ویژگیهای گوناگون شهرها و روستاها ، در جاده های حاشیه کویر و معابر کوهستانی – با نامهای مختلف چون رباط و کاروانسرا رو به توسعه و گسترش نهاد احداث کاروانسراها در ایران سابقه ای بس قدیمی داشته طبق منابع تاریخی این کشور در احداث کاروانسراها و همچنین سیستم ارتباطات مبتکر و پیشقدم بوده است 

کاروانسرا یا تیم ترکیبی است از کاروان (کاربان) به معنی گروهی مسافر که گروهی سفر می کنند؛ و سرای، به معنی خانه و مکان. هردو واژه برگرفته از زبان پهلوی است. شیوه ی ساختمان و معماری کاروانسرا به صورت باره بند ها و اتاق هایی است که پیرامون حیاط محصور ساخته میشود.

در زمان های قدیم مقیاس راهها پرسنگ بوده (که معادل حدودا 6 کیلومتر است) و به مسافت هر 4 پر سنگ یک کاروانسرا یا ایستگاه استراحت وجود داشته است. در کاروانسراها اطاق های مسافران معمولا پیرامون حیاط ساخته میشده و پشت ان ها اصطبل قرار داشته که درب ورودی اصطبل ها در چهار  گوشه داخلی بنا قرار داشته و گاهی داخل ایوان ورودی حیاط باز میشده است.

کاروانسرا های تجاری داخل شهر ها دو طبقه بودند. در دو طرف دروازه ی ورودی اتاق هایی برای کاروانسرادار ساخته میشده است. معمولا کاروانسرا دارای چاه اب یا اب انبار بوده است. اب انبار ها به اشکال مختلفی ساخته می شدند مثلا در کاروانسرا های خلیج فارس اب انبار ها بیرون بنا و در مناطق مرکزی در داخل قرار داشته است.

 کاروانسرا در ادبیات ایران

در ادبیات فارسی، شعرا و بزرگان ادب، جهان را به کاروانسرا و آدمیان را به کاروان تشبیه کرده، با سرودن اشعار زیبا انسان را از دلبستگی به جهان و جهانیان بر حذر داشته‌اند:

سعدی

چرا دل بر این کاروانگه نهیم که یاران برفتند و ما در رهیم

ناصر خسرو

پل است این دهر و تو بر وی روانی نسازد خانه بر پل کاروانی

سعدی

دل ای سلیم بر این کاروانسرا مبند که خانه ساختن آیین کاروانی نیست

رودکی

کاروان شهید رفت از پیش وان ما رفته گیر و می اندیش

حافظ

کاروان رفت و تو در خواب و بیابان در پیش وه که بس بی خبراز غلغل چندین جرسی

معماری تاریخی کاروانسرا

عملکردهای گوناگونی که در گذشته کاروانسرا به عهده داشته ، باعث گردیده نام های متفاوتی برای اینگونه بناها در فرهنگ لغات جای گیرد از جمله کاربات ، رباط ، ساباط و خان . 

نما

نمای داخلی و خارجی عموما از اجر بوده در بعضی از کاروانسراها از خشت خام یا بلوک های اجری هم استفاده می شده.

بام

بام ها اکثرا مسطح با شیب کم ساخته شده اند و در قسمتی که اتاق های بزرگ دارند سقف ها شکل قوسی دارند. اب باران هم به وسیله ی ناودانی هایی که در روی دیوار خارجی کاروانسرا ساخته بود به بیرون هدایت می گردد.

ساده‌تر از همه چنین می‌توان گفت که کاروانسرا ساختمانی است که کاروان را در خود جای می‌دهد و بزرگ‌ترین نوع ساختمانهای اسلامی است. پلان آن معمولاً مربع یا مستطیل شکل است، با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، معمولاً ساده و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه شده است. یک دالان با طاق قوسی که مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته است، فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم ساخته است. بر روی سکوی برآمده‌ای که در پیرامون این حیاط قرار گرفته است، طاقگان‌هایی واقع شده‌اند که نمای داخلی را مفصل بندی می‌کنند. در پشت آنهاحجره‌های کوچکی برای منزل دادن مسافران ساخته شده است. در کاروانسراهای دو طبقه، از حجره‌های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره‌های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می‌شد.

پر رونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها را می‌توان دوره صفویه دانست. در این دوران بود که شاه عباس یکم با توجه به تدبر خود، تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم نمود و یکی از الزامات این کار را احیای کاروانسراها می‌دانست. پژوهشگران همین موضوع را یکی از دلایل اشتهار بیشتر کاروانسراها به کاروانسرای شاه عباسی می‌دانند. هر چند که ممکن است آن کاروانسرا بازسازی شده کاروانسراهای پیش از صفویه باشد. از جمله کاروانسراهایی که در دوره صفویه ایجاد شده است، می‌توان کاروانسرای شاه عباسی کرج را نام برد که این کاروانسرا در زمان شاه سلیمان صفوی و بین سالهای ۱۰۷۸ تا ۱۱۰۹ احداث گردیده است.